Алматы облысы Ескелді ауданының әлеуметтік осал санатындағы әйелдер баяғыдан ұмытылған армандарын орындай алады.
Көп балалы аналар бүкіл өмірін балаларға арнап, көбінесе өздері туралы ұмытады. Олар баласы мен отбасы үшін барын беруге дайын. Күйеуінің жалақысы барлық шығынды өтей алмайды, бірақ мемлекет тарапынан аз да болса көмек бар. Көп балалы ана жұмысқа кіргеннің өзінде, отбасын қадағалау үшін, толық емес жұмыс күнімен жұмыс істейді. Себебі ешбір ата-ана өмірінің маңызды сәттерін өткізіп алғысы келмейді: балалардың алғашқы сөздері немесе қадамдарының куәгері болу үшін, ал кейде үлкенірек балалардың тәрбиесін қадағалау керек. Алайда, ондай жұмыс табылғанның өзінде, жалақысы төмен болуы мүмкін.
Ал бизнес туралы көп балалы аналар ойлайды ма екен? Бірақ көбінесе бұл жүзеге аспайтын арман көрінеді. Шолпан жұлдызындай жарық болғанмен, алыс арман, оларға не кедергі, деп сұрарсыз. Сірә, олар тапқан пайдасын азық-түлікке, ортаншы ұлының жыртық шалбарын ауыстыруға немесе балалар бөлмесінің жаңа терезесін орнатуға жұмсайтын сияқты. Неге? Кәсібін ашқаннан кейін олар жұмсаған ақшасынан көп табыс таба алады немесе мемлекеттік бағдарламаларды пайдалана отырып, инвестиция салмауы да мүмкін. Мемлекеттік бағдарлама бойынша грант алып, оқудан өтсе, әлеуметтік көмектің жоғалатынынан қорқады. Олар тапқан тиынымен тәуекел етуге қорқады, өйткені арманмен ашылғап кәсіп табыс бермеуі де мүмкін. Анасының арманы үшін бүкіл отбасы аштыққа ұшырауы мүмкін.
Көп балалы аналарға кәсіп ашуға кедергі келтіретін үрейлердің себептерін талқылаған «Белес-Жетісу» қоғамдық қоры аналардың ұмытып кеткен армандары туралы ойлана бастады. 2021 жылы қор «Шеврон» компаниясымен серіктестікте Орталық Азияның Еуразиялық қоры жүзеге асыратын жобаға қатысуға өтінім берді. 2021 жылдың 21 шілдесінде «Әлеуметтік осал санаттағы әйелдерге микробизнес негіздерін оқыту» жобасы Qolda 3.0 жедел көмек бағдарламасы бойынша грантқа ие болды, бұл Алматы облысының Ескелді ауданындағы аналардың арманы орындалатынын білдіреді. Жоба 1 қыркүйекте басталды, алайда тек 2021 жылдың 16 қыркүйегінен бастап әлеуметтік осал санаттағы әйелдер арасында танымал бола бастады. WhatsApp мессенджерінде Қарабұлақ ауылы әкімшілігіне қарасты елді мекендердің топтарына хаттар таратылғаннан кейін әйелдердің жаппай үндеулері басталды.
«Белес-Жетісу» қорының құрылуы
«Әлеуметтік осал санаттағы әйелдерге микробизнес негіздерін үйрету» жобасының идеясы бірден пайда болған жоқ. Оның шығу тарихы сонау 2009 жылы Алматы облысы Қарабұлақ ауыл әкімшілігіне қарасты Ескелді ауданында, Шымыр ауылында, тіпті «Белес-Жетісу» қоғамдық қоры құрылған кезден бастау алады. Ол кезде ауыл өте қиын кезеңдерді бастан өткерген болатын және сол қиындықтар алғашқы кірпішін қалауға негіз болды десек артық айтпаспыз. «Белес-Жетісу» Қоғамдық қорын сыныптас достар: Жұмаділов Біржан, Сағындықов Данияр, Қожабеков Жандос сынды талапты жастар еді. Олар жақсы маман болып шықты және барлығы Алматы қаласында жұмыс істеген. Алайда оларды біріктірген ортақ мақсат – туған ауылы Шымырды азық-түлікпен қамтамасыз ету ниеті еді. Ауыл Қарабұлақ ауылынан солтүстік-батысқа қарай 6 км. жерде орналасқан.
Алғашында достар мұқтаж жандарға азық-түлік себеттерімен көмектесті. Содан кейін олар көмекке мұқтаж отбасылар үшін база құрды. Мемлекет тарапынан мемлекет қаржысына қолдау көрсетіле бастағанда олар тендерлер мен бір реттік жобаларға қатыса бастады. Жобалардың бірі аясында қор ауыл мектебіне робототехника жинақтарын сатып алып, орнатты. Балалар әлі де бұл жинақтарды пайдаланады.
Әйелдерге деген «тиімді көмек» идеясы
База құрылғанда көп балалы аналарға көмек қажет екені белгілі болды. Сонда қор мүшелері әйелдердің құқықтық сауаттылығы төмен, гранттар мен мүмкіндіктерден хабары жоқ екенін түсінді. Карантин кезінде қаншама отбасы күнкөріссіз қалып, ауылға кері әсерін тигізді. Қор мектептерден көмекке зәру отбасылардың тізімін сұраған кезде кейбір отбасылар балаларын қажетті жарақтарымен де қамтамасыз ете алмайтыны белгілі болды.
Сол кезде мәселенің шешімі табылды. Халықта сөз бар еді ғой: «Адамға балық берсең, бір күнге қарнын тоқ қыласың. Ал балық аулауды үйретсең – өмір бойына тойдырасың», – демекші, қор негізін қалаушылар не істеу керектігін шешті. Олар халыққа теріс жолмен көмектесіп жатқанын түсініп, ақшамен және азық-түлікпен емес, халықтың әлеуметтік осал санатындағы әйелдерге отбасын асырауға болатын «мүмкіндік» беруді ұйғарды. Сонда талай ананың арманы орындалады.
Аналардың қорқынышы
Аудандық әлеуметтік қамсыздандыру бөліміне кандидаттарды іздеу үшін атаулы әлеуметтік көмек алушылардың тізімдері мен көп балалы отбасылардың тізімдері сұралды. Әрі қарай, екі тізімді талдап, лайықты үміткерлер анықталды. Толқын Сәметова «Белес-Жетісу» ҚҚ-ның «Әлеуметтік осал санаттағы әйелдерге микробизнес негіздерін үйрету» жобасының жетекшісі болды.
«Біз әйелдерді ақырындап жинап, түрлі мүмкіндіктер туралы айта бастадық. Олардың көздерінде қызығушылық ұшқыны көрінді. Біз әйелдерді «Еңбек» нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасына қатысуға шақырдық. Грант аясында бизнеске 585 мың теңге көлемінде қаржылық көмек алуға мүмкіндік туды, бұл тамаша мүмкіндіктерге жол ашады. Бірақ, бағдарламаның кемшіліктері бар екені анықталды – грант алу үшін, әлеуметтік көмектен бас тартуға тура келетін. Бұл грантты алып, тігіншілікті оқытқанның өзінде, әйелдердің әлеуметтік көмектен бас тартуы қиын еді. Қазіргі уақытта оларды қолдап, пайдалы ақпаратпен қамтамасыз ету қажет», – деп түсіндірді «Белес-Жетісу» ҚҚ басшысы Толқын Сәметова.
Шынымен, қай ана ақша таба алмаса, отбасылық аштыққа тәуекел етіп, жәрдемақыдан бас тарта алады? Әйелдер табиғатынан әуелі, өз басының қамын емес, отбасының берекесін ойлайды. Грант алуға болатын еді, бірақ тұрақтылық кепілдігін қалай алуға болады? Бұл мәселеге «Әлеуметтік осал санаттағы әйелдерге микробизнес негіздерін оқыту» жобасы көмектеседі. Курста «Атамекен» компаниясының қолдау шаралары жайлы айтады.
Қауіпсіздік жастығының арқасында ашылған жаңа мүмкіндіктер
Құрылтайшылар көмекке мұқтаж қазақстандықтар үшін пост-визуалды уақытқа арналған Qolda 3.0 жедел көмек бағдарламасына бір уақытта өтініш берді. Бұдан кейін басшы Қарабұлақ ауыл әкімшілігіне төлемдер мен жәрдемақыларға әсер етпейтін бес айлық бағдарлама идеясын алға тартты. Ауылдың базасы бар еді, «Белес-Жетісу» қоры Qolda 3.0 бағдарламасына өтінім берді. Өтініш мақұлданған кезде әйелдердің қорқынышы бірден сейілді. Енді олар өздерін қауіпсіздік жастығымен қамтамасыз ете отырып, тігуді үйреніп, болашақ бизнесі туралы ойлана алады. Осылайша «Әлеуметтік осал санаттағы әйелдерге микробизнес негіздерін оқыту» жобасы құрылды.
«Біз жұмыссыздарды еңбек нарығына реинтеграциялау бойынша барлығын да тізімге тіркедік. Ал біздің ауылда көп балалы, жұмыссыз жүрген әйелдер көп. Олар біздің мәселеге назар аударғанына өте қуаныштымын. Әкім Әли Рустам аудан орталығында барлық әлеуметтік нысандар жақын жерде орналасқан жалпыға ортақ кеңсені тегін берді. Qolda 3.0 жедел жәрдем бағдарламасы аясында Chevron компаниясымен және Орталық Азияның Еуразия қорымен серіктестікте бізге тігін машиналарын сатып алуға көмектесті. Сонымен қатар олар пішу және тігу бойынша жаттықтырушы мен SMM маркетинг бойынша тренерді де тартты», – деді Толқын Сәметова.
Тігу мен тоқу курсының ашылуы
Содан ауылда нағыз дүрбелең болды. Бұл жоба параметрлері бойынша сәйкес келмейтін басқа әйелдердің қызығушылығын тудырды. Бірақ, өкінішке қарай, жобаның шектеулеріне байланысты оларды қабылдай алмадық. Тиісті параметрлері бар барлық әйелдер курстарға жазыла бастады. Өйткені, енді олардың мүмкін емес деген армандары айқындала түсіп, қол жетімдіге айналды. Жоба аясында 50 әйел жұмысқа қабылданғанымен, отбасылық себептерге байланысты сабаққа белсенді қатысқандардың саны 38 адамнан аспады. Сабақ аптасына 2 рет 2 сағаттан өткізілді. Әйелдер үй тапсырмасын жауапкершілікпен орындады, олар 16 қарашада көрмеде аралық нәтиже ретінде ұсынылды.
Қаржылық мүмкіндігі жоқ әйелдің оны жұмыспен қамтамасыз ететін дағдысы болуы өте маңызды. Құрылтайшылардың тігіншілікті таңдағаны кездейсоқ емес, өйткені әйелдер одан ақша таба алмаса да, тек матаға жұмсап, отбасына қажеттінің бәрін тіге алады.
Аналардың көңілі неліктен құлазығаны белгілі болды
Ортақ мақсат әйелдерді ұжымда жұмыс істеуге итермеледі. Олар үйден шығып, өз беттерімен бірдеңе істеп жүргеніне қуанышты болды. Көп балалы аналарда көңіл құлазу жиі кездеседі. Өйткені, күнделікті күйбең-тіршілікке белшесінен батып кететін, ал үйде үш баладан артық болса және барлық отбасы мүшелерінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру керек болса, әйелдерге міндетті түрде эмоционалды түрде жеңілдеу қажет. Курс ашылғаннан кейін сабақты 3 сағатқа дейін ұзарту туралы шешім қабылданды. Кері байланыстың арқасында әйелдер басқа қырдан да таныла бастады. Олар бірден жарқырай келді. Мөлдіреген көздерінде жалын мен жақсы көңіл-күй материалды игеруге және мотивацияға жақсы әсер етті. Әрбір әйел өз парақшасын ашып, онлайн-сауда дағдыларын меңгерді. 3 айдың ішінде олар өте жақсы нәтиже көрсетті. Олар өздерінің жетістіктерін отбасымен және жақындарымен эмоционалды түрде бөліскен кезде, балаша қуанатын еді. Жобаның аралық нәтижесі көрмеде ұсынылды, онда әйелдер өз жұмыстарын көрсетті.
Алғашқы білімнен алған табыс
«Біз әлсіздердің қалай жойылып жатқанын көріп отырмыз. Кәсіпкерлікпен айналысуға дайын жандар бастапқы кезеңде мемлекеттік органдар мен халықаралық ұйымдардың қолдауына сене алады. Біз әйелдерге ең бастысы — қалау екенін жеткізгіміз келеді. Көздерінде іскерлік алауы жанып тұрса, түрлі іспен айналысуға болады, оны үйрену қиын емес. Бізде курстарда алған білімін бизнеске пайдаланып жүрген әйел бар. Мектеп пен жатақхананың жанында жақсы орында орналасқанның арқасында оның көптеген клиенттері бар. Шалбарының жиегі мен жеңінің қысқа болуы оған жақсы табыс әкеледі. Әрине, оның бұрын тігіншілік шеберлігі болған, бірақ оны ақша табу үшін пайдалану және геолокацияның артықшылықтары оған бизнес бастауға көмектесті. Оның 10 баласы бар, оның 8-і қыз, соларға осы дағдысын үйретіп, кәсібін отбасылық бизнеске айналдыра алады», – деді Толқын студенттердің бірінің кәсібін бастағаны туралы.
3 айлық курсты бітіріп, қазірдің өзінде 10-нан астам әйел көрпе тігіп, табыс тауып отыр. Құрақ көрпе қазақ халқында ертеден кең тараған. Бұл техниканы қолданатын өнімдер үлкен сұранысқа ие.
Қиын таңдау
Қаңтар айында жобаның мониторингі мен бағалауы жүргізіледі. Сонда нәтижелер толығырақ анықталады. Әйелдер үшін ең қиын кезең – алдымен ауылда, одан кейін облыста және одан әрі Қазақстанда өндіріс үшін өзінің ерекше дағдысын іздеу. Тігін тақырыбы бойынша барлық идеялар жалпы әйелдік чатқа таратылады. Біреу дастархан жасаумен айналысады, ал біреу үстелге төсек-орын немесе майлық жасайды. Әйелдердің мақсаты – ішкі нарыққа өнім шығару. Бұл шын мәнінде тамаша идея. Өйткені, қазақстандықтар Түркияда, Қырғызстанда, Ресейде, Еуропада және т.б. өндірілген заттарды көп сатып алады. Бұл планетаның экологиялық ізі мен ел экономикасына әсер етеді. Отандық балама пайда болса, тауардың бағасы да қолжетімді әрі экологиялық жағынан таза болар еді. Жаңа жұмыс орындары пайда болады.
Қоғамдық қордың болашаққа жоспарлары
«Өнім көрмесінде мен әйелдерге көмектесетін әлеуметтік орталық құру идеясын ұсынған болатынмын. Орталық әйелдерге мотивациялық, құқықтық және әлеуметтік қолдау көрсетеді. Бұл идеяны облыс әкімі Әли Рустам қолдады. Әйелдер тек пішу, тігу курстарында ғана емес, орталықта да тіл табыса алуы үшін, мұндай әлеуметтік орталық жұмыс істейтін болады деп сенеміз», – деп Толқын Төлеушайқызы алдағы жоспарларымен бөлісті.
«Шеврон» компаниясымен және Орталық Азияның Еуразия қорымен серіктестікте Qolda 3.0 бағдарламасы аяқталғаннан кейін қор «Әлеуметтік осал санаттағы әйелдерге микробизнес негіздерін оқыту» жобасын одан әрі жүзеге асыруды жоспарлап отыр. Жоба қазірдің өзінде әйелдер арасында үлкен жетістікке жеткендіктен, Толқын оның өзектілігі өшпейтініне сенеді және болашақта басқа салаларда да (сұлулық индустриясы, ауыл шаруашылығы, кондитерлік өнімдер, қоғамдық тамақтандыру және т.б.) басшы әйелдерді оқытуды қолға алмақшы.
«Әрине, мемлекеттік бағдарламалар жақсы, бірақ сәл дамымаған. Атаулы әлеуметтік көмекті алатындарға қолдауды тым болмаса 3 айға қалдырсақ, ол қолжетімді болар еді. Халықтың әлеуметтік осал санаттары өз кәсіптерін ашудан қорықпайтын еді. Шындығында, елді жаңа деңгейге көтеретін көптеген қызықты идеялар бар. Бірақ, бұл идеяларды жүзеге асыруға әркімнің қаржылық мүмкіндігі бола бермейді», – деді «Белес-Жетісу» ҚҚ жоба жетекшісі.
Толқын жерлестеріне жан-жақты көмек көрсетуге тырысып жатыр. Бірақ бұл көмек әлдеқайда ауқымды, өйткені ол адамдарды дұрыс жолға – сәттілікке жетелейді. «Chevron» компаниясымен және Орталық Азияның Еуразиялық қорымен серіктестіктегі Qolda 3.0 жедел көмек бағдарламасы әйелге ерекше серпін берді, соның арқасында олар өзінің күшті жақтары мен болашағына сенімді. Шынында да, адамдар өз қабілеттеріне сенімді болу үшін оларды қажетті уақытта итермелеу керек.
Көп балалық ұғымы жайында
Өкінішке қарай, соңғы кездері «көп балалы болу» деген сөзді қазақстандықтар екі көзқараста түсінеді. Біріншісі – мемлекеттің адам ресурстарын толықтыру ретінде өмірге сәби алып келуі. Екіншісі, анағұрлым жағымсыз, қандай да бір материалдық көмек пен жеңілдіктер үшін балалар туу. Екінші көзқарастың кең таралуына байланысты көп балалы отбасынан шыққан балалар бұл терминге ұяла бастайды, бұл кейде аналарға да әсер етеді. Толқын ортақ күш-жігер салсақ, көп балалы болудың өзге де жақсы қырын көрсетуге болады деп үміттенеді. Ол үшін әйелдер бір жерге шығып, жақсы эмоцияларға бөленуі керек, әйелдік энергияға қанығып, өздеріне деген сенімдері артуы керек. Сонда олар жетістікке жетеді және өздерінің тәуелсіздігін көрсету арқылы теріс стереотипті жоя алады.
Сонау 2009-2013 жылдары «Шеврон» компаниясы Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссиямен бірлесе отырып, Қазақстан Іскер әйелдер қауымдастығының «Жұмыссыз әйелдерді оқыту» жобасына қолдау көрсеткен болатын. Әлеуметтік жобаның арқасында халықтың әлеуметтік осал топтарындағы 3000 әйел жаңа мамандықтарға оқытылды немесе қайта квалификацияны жоғарылату оқуынан өтті. Оқытудан кейін әйелдердің 10%-ті өз ісін бастап кетті. «Әлеуметтік осал санаттағы әйелдерге микробизнес негіздерін үйрету» жобасына қатысқаннан кейін, көп балалы әйелдердің көпшілігі өз армандарын орындап, қоғамның көп балалы отбасыларға деген көзқарасын өзгерте отырып, кәсіп ашуға мүмкіндікке ие болады деп сенеміз.